پس از شورش سال پنجاه و هفت،، بدلیل عدم دسترسی به منابع و اطلاعات ثبتی و رسمی، ایرانیانی که مبادرت به چاپ و انتشار پرچم ملی با نشان شیر و خورشید می نمودند، هر یک شیر و خورشیدی را بدلخواه طراحی و یا انتخاب کرده و در اندازه های مختلف در وسط پرچم سه رنگ که حتی رنگهای آنان با یکدیگر یکسان نبودند را بچاپ می رساندند غافل از اینکه پرچم رسمی و ملی ایران دارای ویژگی هایی در اندازه، طرح و رنگ آن دارد. در مطلب زیر سعی گردیده تا با استناد به مدارک و اسناد معتبر، توضیحاتی در باره پرچم رسمی کشور و مشخصات دقیق آن داده شود تا راهنمایی باشد برای هموطنانی که مبادرت به چاپ و تکثیر پرچم ملی می نمایند.

پرچم ایران در ادوار مختلف دستخوش تغییراتی که مبتنی برتحولات در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی ایران بود گردیده است که جهت بررسی دقیق آن می توان به منابع گسترده تاریخی مراجعه نمود که از هدف این مقاله خارج است.

نکته ای که قابل تامل بوده و باید بدان پرداخته شود استفاده از پرچم ملی و رسمی ایران در بین ایرانیان مقیم خارج از کشور است.

تقریبا در تمام تجمعات ایرانیان خارج از کشور شاهد احتزاز پرچم سه رنگ ایران مزین به شیر و خورشید هستیم که با هدف نمایش هویت ملی خود و اعلام مخالفت با نظام حاکم بر کشورمان در دستها حرکت داده می شود.

اما نکته ای که باید بدان تمرکز کرد، عدم یگانگی  در طرح شیر و خورشید میان پرچم، تعدد و تنوع اجزای تشکیل دهنده و اندازه استاندارد پرچم است که به لحاظ دوری از وطن و عدم دسترسی به امکانات گسترده و نبود یک تشکل سازمانی برای نظارت و ارائه استانداردهای لازم در باره شکل ظاهری پرچم ها است که با اشکال مختلف چنان می نماید که گویی بیشتر نشان از تفرقه و چند دستگی را به بیننده القا می نماید تا تفوق و اتحاد را در صورتی که بی شک هیچیک از دارندگان آن پرچم ها چنین هدفی را نداشته و صرفا برای نمایش مخالفت خود با نظام فعلی حاکم بر ایران و نمایش هویت حقیقی و ملی ایرانیان، پرچم را از منابع غیر استاندارد تهیه و یا خود اقدام به طراحی و چاپ آن نمودند و آنرا در دست گرفته اند.

جهت جلوگیری از بروز چنین اختلافی در بکارگیری پرچم ملی ایران با یک نشان واحد ضروریست تا نگرشی کوتاه به تاریخچه نشان شیر و خورشید داشته و شیر و خورشید رسمی پرچم که از سال ۱۲۸۶ ه.خ. بر طبق اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه بر روی پرچم ایران نقش بست و در طول سالیان طرح گرافیکی آن بر اساس استاندارد سازی ادواری دستخوش تغییر گردید و در آخر در سال ۱۳۴۴ کمیسیونی در «مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران» تشکیل شد و برای پرچم ایران استانداردهایی را تدوین نمود که از آن پس پرچم ملی و نشان هویت ایرانی در سازمانها، نهادها و مجامع بین المللی با طرحی که در پایین صفحه گذارده شده، به احتزاز درآمد.

حجم عظیم شواهد تاریخی و متون ادبی و باستان‌شناسی گردآوری و بررسی شده توسط احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی نشان می‌دهد که خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقةالبروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد. تحقیقات مینوی، نفیسی و کسروی نشان می‌دهد که این نشان از ستاره بینی وارد فرهنگ عام، نشان‌ها و نقوش هنری شده‌است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن نهم هجری معادل قرن پانزده میلادی به نقوش پرچم‌ها وارد می‌شود.

قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دورهٔ تیموریان بر می‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده‌است.

پرچم خورشید با شیر شمشیردار
این نقش در اوایل دورهٔ قاجار به شکلی کاملاً ناهمسان روی سکه‌ها، نشانها و پرچمها ظاهر شد. فتحعلی شاه قاجار به تقلید از نشان لژیون دونور فرانسه، نشان شیر و خورشید ایرانی را در ۱۲۲۲–۱۲۲۵ پدید آورد تا به دیپلماتها و مقامات اروپایی اعطا کند. به این ترتیب ایران دارای پرچمی رسمی با نشان شیر و خورشید شد. بدین سان است که یک قرن بعد نویسنده‌ای اروپایی می‌نویسد: «ایران امروزه به سرزمین شیر و خورشید معروف است.

دروویل تصاویر جالبی از پرچم ایران آورده‌است. در یکی از این تصاویر شیر با شمشیری در دست تصویر شده‌است. این نخستین باری است که با ظهور شیر شمشیر در دست روبه رو می‌شویم؛ نمادی که از عصر محمدشاه قاجار به بعد به نشان متعارف ملی ایران تبدیل شد.

افسانه نجم‌آبادی می‌نویسد که از زمان فتحعلی شاه به تدریج جنبه مذهبی حکومت و شاهان ایران کمرنگ می‌شود و به دنبال آن تفسیر شیعی شیر و خورشید جایش را به تفسیری ملی گرایانه می‌دهد. نوشته‌های بازمانده از آن زمان از جمله شعری به قلم خود شاه ایران نشان می‌دهد که خورشید در آن زمان استعاره از شاه ایران است و اشاره به جمشید، شاه اسطوره‌ای ایران در شاهنامه فردوسی داشت. در این نوشتارهای برجامانده از آن زمان به شیر نیز استعاره‌ای برگرفته از اسطوره‌های شاهنامه نسبت داده‌اند. شیر در آن زمان اشاره به رستم داشت که شیر نشان او بود و نشانگر پهلوانان و دلاوران ایرانی داشت که آماده برای پاسداری از ایران بودند. شهبازی با نقل فرمانی از زمان محمد شاه نشان می‌دهد که چگونه در اثر مراودات ایرانیان با اروپاییان و آشنایی مجدد شاهان ایران با عظمت ایران باستان نشان شیر و خورشید تعبیری ملی گرایانه پیدا می‌کند. گویا محمدشاه در سال ۱۲۵۲ فرمانی رسمی صادر کرد که شکل و کارکرد انواع نشان‌های شیر و خورشید را تعیین و تعبیری ملی گرایانه از این نشان ارائه می‌دهد. برای نخستین بار از زمان محمدشاه قاجار است که در بسیاری از سکه‌ها و نشان‌ها تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد.

برای اولین بار در دوران صدارت امیرکبیر به سال ۱۸۴۹ در سفارت ایران در لندن پرچم شیر و خورشید ایران برافراشته شد.

یحیی ذکاء ایرانشناس و پژوهشگر تاریخ هنر ایران، تصویر دو پرچم از مهمترین پرچمهای رایج در روزگار قاجار مربوط به سال ۱۳۰۶ هجری قمری، ۱۸۸۶ میلادی را ارائه داده. اولین پرچم مربع شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی قرمز است، زمینه پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیروخورشید قرار دارد. از این پرچم برای ساختمان‌های دولتی و یادمان‌های سلطنتی، قلعه‌ها و بنادر و هرآنچه به دولت و سلطنت مربوط بود استفاده می‌کردند. پرچم دیگر نیز سه رنگ است با این تفاوت که پهنای نوارها مساوی است. شیر و خورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را دربر می‌گیرد. این پرچم را می‌توان نخستین پرچم «سه رنگ» ایران دانست، ولی سال‌ها طول می‌کشد تا این پرچمها کاملاً جا بیفتد.

اینکه این سه رنگ با چه تعبیری در آن زمان انتخاب شده‌است محل اختلاف نظر است؛ ولی انتخاب رنگ سرخ نشان دهنده قدرت نظامی بوده‌است. بعدها نشان پرچم تعبیری منطقی بدین صورت یافت که رنگ سبز به عنوان نشان اسلام (مذهب ملی ایرانیان)، رنگ سفید نشان صلح و سرخ نشان رشادت و دلاوری تفسیر شد.

این ترسیم پرچم تا زمان انقلاب مشروطیت ادامه پیدا می‌کند. هرچند در ابتدای مشروطیت عده‌ای قصد داشتند که پرچمی سرخ رنگ با نشان شیر و خورشید را جایگزین پرچم سه‌رنگ کنند؛ ولی سرانجام اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه مصوب مهر ۱۲۸۶ پرچم سه‌رنگ سبز و سفید و سرخ بصورتی که اکنون می‌شناسیم همراه با شیر و خورشید را پرچم رسمی ایران اعلام کرد.

استانداردسازی پرچم‌های وقت ایران

پرچم ایران با علامت شیر و خورشید گرافیکی در دههٔ ۱۳۵۰
پس از انقلاب مشروطه کوشش‌هایی در جهت استانداردسازی پرچم ایران صورت پذیرفت.

استانداردسازی شیر و خورشید: در مقرره‌ای به تاریخ ۱۲ شهریور ۱۲۸۹ ه‍.خ جزئیات علامت شیر و خورشید شامل نحوهٔ رسم دم شیر (مانند حرف S ایتالیک)، محل و اندازهٔ شیر، شمشیر و خورشید توصیف شد. در مقرره‌ای به تاریخ ۱۴ دی ۱۳۳۶ چنین آمده‌است : نقش شیر و خورشید به رنگ زرد طلایی در وسط پرچم روی قسمت سفید و به قسمی رسم می‌شود که سر شیر به طرف چوب پرچم و شمشیر به‌طور عمودی در دست شیر قرار گرفته و پای شیر به طرف رنگ قرمز باشد. در یک روی پرچم که سر شیر به طرف چپ بیننده است، شمشیر در دست راست شیر است و نگاه شیر متمایل به چپ و دم شیر به شکل حرفS ایتالیک است و یک خم به طرف بالا دارد. در روی دیگر پرچم عکس این وضع خواهد بود؛ یعنی شمشیر در دست چپ شیر است و نگاه شیر متمایل به راست و دم شیر وارونهٔ حرف S ایتالیک است و شیر و خورشید دو روی پرچم باید برهم منطبق باشد. زیر پای شیر از امتداد شمشیر تا نقطهٔ تقاطع عمود فرضی که از آخرین نقطهٔ دم شیر فرود آید متناسب با ابعاد تصویر، خط مستقیمی رسم می‌شود.» در مقرره‌ای دیگر به تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۳۷ شیر و خورشید به جای خط افقی بر روبانی تاخورده جای داده می‌شود. به گفتهٔ یحیی ذکاء در ۱۳۴۴ کمیسیونی در «مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران» تشکیل شد که برای پرچم ایران استانداردهایی را تدوین نماید. بار دیگر در این استاندارد، تکیه‌گاه شیر، یک خط (به جای روبان تاخورده) توصیف شد. سرانجام نیز در دههٔ ۱۳۵۰، طراحی‌ای گرافیکی از شیر و خورشید رسمیت یافت و بر اسناد دولتی و پرچم‌ها نقش بست.

تناسب پهنا به درازای پرچم: در مقرره‌ای به تاریخ ۱۳۱۴ قطع (تناسب پهنا به درازای) پرچم‌های دولتی، ملی و نظامی بر زمین ۲ به ۳ و بر کشتی‌ها ۱ به ۳ تعیین گردید. در مقرره‌های دیگری به تاریخ ۱۴ دی و ۸ بهمن ۱۳۳۶ تناسب پهنا به درازای پرچم‌های ایران بر زمین و بر کشتی‌ها ۱ به ۱٫۷۵ (یا همان ۴ به ۷) تعیین شد که این تناسب در پرچم کنونی که جمهوری اسلامی برای ایران طراحی کرد نیز رعایت می‌شود.

مشخصات رنگ ها

Colors	Green (Hex #239F40)	PANTONE 7739 C
	White (Hex #FFFFFF)
	Red (Hex #CE1126)	PANTONE 186 C

 

منابع:
دانشنامهٔ ایرانیکا
«تاریخچه شیر و خورشید؛ نوشته: احمد کسروی»
نامه‌های امیر کبیر به انضمام رساله نوادر الامیر. چاپ اول. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۱. گردآورنده:علی آل داوود.
بختورتاش، نصرت‌الله. تاریخ پرچم ایران درفش ایران از باستان تا امروز.
Najmabadi, Afsaneh (2005), Women with Mustaches and Men without Beards: Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity, University of California Press, p. 86